Xuân Thủy là một xã vùng giữa của huyện Lệ Thủy, chạy dọc theo tả ngạn dòng Kiến Giang chạy dài từ phía Nam cầu Mỹ Trạch về đến hói Cùng. Trước đây xã gồm có bảy thôn: Xuân Bồ, Tiền Thiệp, Hoàng Giang, Phan Xá, Quảng Cư, Xuân Lai và Mai Hạ. Năm 1989, thôn Quảng Cư cắt nhập vào thị trấn Kiến Giang, xã còn lại sáu thôn.

Từ xưa đến nay, nhân dân Xuân Thủy vốn giàu truyền thống anh hùng trong chiến đấu, cần cù, chịu thương, chịu khó trong lao động sản xuất, đóng góp nhiều công sức cho sự nghiệp bảo vệ và xây dựng đất nước, miền quê này còn rất tự hào với truyền thống hiếu học. Nhắc đến Xuân Thủy, người ta sẽ nhớ ngay đến những chiến công lừng danh sáng chói sử vàng trên mảnh đất này: chiến thắng Xuân Bồ với tấm gương hy sinh lẫm liệt của anh hùng Lâm Úy, chiến thắng Mỹ Lộc - Xuân Lai trong cuộc kháng chiến chống quân Pháp xâm lược. Sau khi hòa bình lập lại năm 1954, cùng với nhân dân miền Bắc, nhân dân Xuân Thủy cũng bắt tay ngay vào xây dựng quê hương trên mọi mặt: Kinh tế, xã hội, quốc phòng, an ninh và đặc biệt là Giáo dục.

Ra đời từ những năm 60 của thế kỷ XX, năm học 1961-1962, trường Xuân Thủy ngày ấy chỉ có duy nhất một lớp 5 (còn gọi là lớp Nhô). Đến năm 1962-1963 trường có 2 lớp cấp 2 đó là lớp 5 và lớp 6. Tháng 8 năm 1964 giặc Mỹ leo thang bắn phá miền Bắc. Trong hoàn cảnh chiến tranh ác liệt không thể bảo đảm an toàn cho học sinh cho nên phải có chủ trương chia trường, phân tán. Lúc này thực hiện chủ trương của Đảng là chuyển hướng giáo dục từ thời bình sang thời chiến. Đứng trước hoàn cảnh đó, các cấp lãnh đạo quyết định chia tách trường Cấp 2 Lệ Thủy chia thành 5 trường đặt ở các xã Phong Thủy, An Thủy, Lộc Thủy, Xuân Thủy, Liên Thủy. Như vậy, từ năm học 1964-1965 Trường cấp 2 Xuân Thủy chính thức ra đời.

Năm 1976, thực hiện nhiệm vụ mới của Giáo dục, trường cấp I nhập với trường cấp II thành trường PTCS Xuân Thủy.

Năm 1989, trường PTCS Xuân Thủy được tách thành ba trường: Trường cấp II Xuân Thủy nằm trên địa bàn thôn Phan Xá, xã Xuân Thủy, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình, trường cấp I Xuân Bồ và trường cấp I Xuân Hạ.

Tháng 8/1989 Trường chính thức mang tên Trường THCS Xuân Thủy cho đến ngày hôm nay. Mặc dầu có sự thay đổi về quy mô, cơ cấu tổ chức song qua nhiều giai đoạn hình thành và phát triển, trường THCS Xuân Thủy vẫn đóng tại địa bàn ngày đầu thành lập.

Với 61 năm phấn đấu và trưởng thành, trường Trung học cơ sở Xuân Thủy đã được Ủy ban nhân dân tỉnh Quảng Bình công nhận trường đạt chuẩn quốc gia đầu tiên vào tháng 11 năm 2012, từ đó đến nay nhà trường liên tục gặt hái được nhiều kết cao trong công tác.

Cơ sở vật chất nhà trường luôn được sự quan tâm đầu tư của UBND xã đảm bảo cho dạy học :

+ Phòng học: Có 08 phòng học kiên cố cho 8 lớp học, mỗi phòng học rộng 53m²đến 60m², trong các phòng học có đủ bàn ghế 2 chỗ ngồi cho học sinh, một số phòng 3 chỗ ngồi, bàn ghế giáo viên, bảng chống lóa đúng quy định. Phòng học bố trí đủ quạt mát, đèn sáng. 8/8 phòng học đuợc lắp đặt các ti vi 49 - 51 inch

+ Phòng học bộ môn: Có 05 phòng học bộ môn: Vật lý, Hóa, Sinh học - CN, Tin học, Tiếng Anh, diện tích các phòng đạt chuẩn quy định. Phòng Tin học được trang bị 32 máy tính dẩm bảo 1 học sinh / máy. Phòng Tiếng anh được lắp đặt Bảng thông minh, hệ thống âm thanh có thể dùng tổ chức dạy học trực tuyến, quay video bài giảng điện tử.

+ Thư viện

Diện tích 120m², có phòng đọc sách của học sinh (40 chỗ ngồi), phòng đọc sách của GV (24 chỗ ngồi), phòng có 08 máy vi tính được nối mạng và hoạt động tốt.

+ Khu vệ sinh: Có 2 công trình vệ sinh tự hủy, được bố trí cho GV, HS nam nữ riêng biệt, công trình được xây dựng rộng rãi, làm vệ sinh sạch sẽ, không làm ảnh hưởng môi trường.

+ Phòng Y tế: Có 01 nhân viên y tế, có 1 giường, 1 bộ bàn ghế, tủ đựng thuốc, có dụng cụ sơ cứu theo quy định.

+ Phòng Hiệu trưởng, Phó Hiệu trưởng, văn phòng, phòng họp hội đồng, phòng tổ chuyên môn, phòng truyền thống được bố trí riêng biệt.

- Nhà để xe cho CB, GV, NV; học sinh đảm bảo trật tự và an toàn, chứa đủ số xe.

- Khuôn viên nhà trường được xây dựng riêng biệt, có tường rào kiên cố bao quanh; có cổng trường, biển trường, cây xanh bóng mát, bồn hoa cây cảnh đẹp.

+ Tổng diện tích toàn trường: 6721,1m², có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, trung bình 27,66m²/HS.

+ Khu luyện tập TDTT, sân chơi sạch sẽ, an toàn. Bắt đầu từ 2/2023 nhà trường được UBND huyện, UNND xã đầu tư xây dựng Nhà thi đấu đa năng, dự kiến hoàn thành 5/2024.

- Đội ngũ cán bộ, giáo viên, nhân viên đoàn kết, nhiệt tình trong công tác, nêu cao tinh thần trách nhiệm, giữ gìn phẩm chất đạo đức của nhà giáo, sẵn sàng khắc phục mọi khó khăn để hoàn thành nhiệm vụ được giao. Có lực lượng giáo viên cốt cán được khẳng định về chuyên môn nghiệp vụ ở các cấp huyện và tỉnh, được phụ huynh học sinh tín nhiệm, có trình độ chuyên môn nghiệp vụ đạt chuẩn và trên chuẩn.

- Tập thể nhà trường nhiều năm đạt Tập thể lao động Xuất sắc: năm học 2012-2013, 2013-2014, 2014-2015, 2017-2018, 2019-2020; các năm học còn lại luôn đạt Tập thể lao động Tiên tiến.

- Chất lượng giáo dục của nhà trường: Chất lượng nhà trường luôn nằm tốp đầu của huyện, truyền có bề dày về lịch sử và truyền thống hiếu học. Trường THCS Xuân Thủy được công nhận trường đạt chuẩn Quốc gia lần đầu năm 2012 và được Sở giáo dục đánh giá kiểm định chất lượng mức độ 2, UBND tỉnh công nhận trường đạt chuẩn quốc gia cấp độ 1 sau 5 năm vào tháng 9/2020.

Nhìn lại những trang sử của trường với biết bao móc son chói lọi, từ mái trường này, những học sinh của Trường THCS Xuân Thủy sẽ như những cánh chim đem hạt mầm tri thức gieo khắp muôn phương. Để hôm nay, Xuân Thủy- dòng sông xuân vẫn chảy trong tâm thức của những con người trên mảnh đất này với bao đời nay khát khao đem sức học của mình để xây dựng quê hương Xuân Thủy đẹp giàu.